Van Boeken Bezeten 71

Boeken die je leven redden (of tenminste je hele leven veranderen)

Ooit, zo werd mij lang geleden verteld, redde een boek het leven van een soldaat omdat de op hem afgevuurde kogel bleef steken in de harde kaft van het exemplaar dat hij op zijn borst droeg. Het reddende boek, zo hoorde ik, was de catechismus en dat verklaarde waarom dit dunne boekje zo’n stugge, grijs kartonnen omslag bezat. Andere religies claimen wellicht vergelijkbare wonderen bewerkstelligd door hun heilige boeken. Wat ik ook allemaal kwijtraakte sinds mijn jeugd, mijn fascinatie voor zulke verhalen verdween niet, al bleef mijn argwaan behoorlijk op peil. Wat dus te denken van een roman getiteld: Dit boek redt je leven van de Amerikaanse schrijfster A.M. Homes? Of van de eerste zin uit een van Orhan Pamuks succesboeken: “Op een dag las ik een boek en mijn hele leven veranderde,” de zin waarmee Het nieuwe leven opent?

Boeken veranderen lezers, het is een van de sterkste argumenten om te lezen en het beste wat een literair boek kan bewerkstelligen. Wat gebeurt er wanneer de schrijver het er zo dik bovenop legt als Homes of Pamuk, werkt dan de slogan of verkeert het wensdenken in zijn tegendeel?
A.M. Homes is een 45-jarige schrijfster waarvan ik maar één verhaal las, Hij van mij in de bundel Korter dan kort. In die notendop ervoer ik eerst bewondering die al snel omsloeg in wrevel. Dezelfde ervaring onderging ik bij het lezen van Dit boek redt je leven. Ik vermoed dat lezers die hoofdzakelijk Anglo-Amerikaanse romans lezen mijn  mening niet zullen delen. De werkelijkheid in deze boeken is vaak groter dan het echte leven, maar bij A.M. Homes wordt de beschreven realiteit niet alleen voortdurend groter en groter, maar die wordt ook in een adembenemend tempo afgegraasd. De hoofdpersoon Richard Novak gaat met onverklaarbare pijn in zijn lichaam naar het ziekenhuis en moet tijdens een hersenscan drie kwartier onbeweeglijk blijven liggen. Denken is dan het enige dat overblijft en zijn gedachten gaan uit naar zijn ex-echtgenote, een overijverige juffrouw mier en naar zijn zoon die hij te weinig aandacht heeft gegeven. Voor mij mag de handeling hier stoppen en wordt al het leed dat hij heeft veroorzaakt, respectievelijk dat hem is aangedaan in willekeurige volgorde aan mij overhandigd, uitgesmeerd over de 325 bladzijden die er na het ziekenhuisbezoek nog volgen. Nu sleept de schrijfster mij voort langs een gekmakende reeks gebeurtenissen die over elkaar heen buitelen en elkaar in mijn hoofd, maar vooral in mijn hart verdringen omdat elke volgende scène net iets heftiger moet zijn dan de vorige en alle voorgaande verhaalonderdelen wegzinken in het zompige moeras. Behalve wanneer bijna aan het einde van de dollemansrit de zeventienjarige zoon uit de kast komt en zijn vader in dronkenschap toeschreeuwt homo te zijn door zijn schuld. Het boek heeft mijn leven in zekere zin gered: voortaan nog kritischer keuzen maken dan afgaan op enkele juichende kritieken en de aansprekende titel op de aantrekkelijke omslag.

Het boek waarvan al in de eerste zin de hoofdpersoon in Het nieuwe leven zo ondersteboven raakt, krijgen we in de hele 260 bladzijden dikke roman van Orhan Pamuk niet te zien, ook krijgen we niets uit het boek te horen. We ondervinden samen met de hoofdpersoon, een jonge bouwkundestudent uit Istanboel, wat de gevolgen zijn van het opgeslorpt worden door één boek. Hij verlaat huis en haard, geeft zijn studie eraan en volgt naar willekeur busroutes door het uitgestrekte binnenland van Turkije. Eerst op zoek naar de buitengewoon knappe medestudente die hem op het boek heeft geattendeerd, en als hij haar gevonden heeft, zwerven ze samen op dezelfde manier verder in de hoop haar verdwenen vriend tegen te komen. Deze vriend blijkt niet de schrijver, wel de overschrijver van de inhoud. De mare gaat, dat wie aan het boek begint naar niets anders meer verlangt dan naar lezen en herlezen van dit ene werk. Het Boek (inmiddels van hoofdletters voorzien) herinnert de lezers aan de hele wereld, maar er is helaas geen wereld en geen leven buiten Het Boek. De jonge bouwkundestudent merkt dat alle lezers een gewelddadige dood sterven en hij besluit de ban te breken en de overschrijver om het leven te brengen. Hetgeen erg gemakkelijk geschiedt. Tenslotte ziet de hoofdpersoon op weg terug naar huis in Istanboel in de voorruit van de bus een inhalende vrachtwagen hun voertuig naderen en stopt het verhaal op het moment dat de truck zich boort in de voorkant van de bus, waar hij, de ik-verteller in de roman, weet dat hij dit ongeluk niet zal overleven. Het nieuwe leven is een aangrijpend en fantastisch geschreven roman. Behalve de laatste, hier aangeduide alinea die de lezer na het dichtslaan van het boek doet afvragen hoe de ik-verteller (die de lezers van het eindeloos herlezen heeft gered) aan ons de hele geschiedenis heeft kunnen vertellen als hij het avontuur inderdaad zelf niet heeft overleefd.

Wat een afwisselend, opwindend en uitzichtloos lot treft ons, lezers. Of het boek dat je tegen je borst drukt, beschermt je, óf je wordt geraakt in je hart. Wij blijven lezen en zoeken naar dat ene boek dat nadat je het uit hebt, het lezen van alle andere boeken overbodig maakt.

Noud Bles

A.M. Homes: Dit boek redt je leven, Uitgeverij De Bezige Bij, 2006, € 12,50.
Orhan Pamuk: Het nieuwe leven, Uitgeverij De Arbeiderspers, 2^e druk 2006, € 12,50