Van Boeken Bezeten 62

‘Alles is er nog, maar is tegelijkertijd afwezig’, vrouwen over mannen en een man over een vrouw.

Op de tafel in de boekhandel kan de omslag je niet ontgaan: een vuurrode roos op een vuurrode ondergrond, erboven een horizontale rozenstengel vol doornen, achterop een portret van de schrijfster. Het is het eerste boek van Lilian Blom, De tuinkamer, het gaat over zijn laatste roman en zijn laatste weken, over Louis Ferron. Op mijn leesstapel thuis ligt Kristien Hemmerechts’ Taal zonder mij, over haar eerste jaar na het overlijden van de dichter Herman de Coninck. Van de boekenplank komen de twee deeltjes van John Bayley over het leven en de dood van Iris Murdoch. Bij elkaar vier beschrijvingen van het lief en vooral van het leed van de achterblijvende partner van een schrijver. Ik zet de boeken op een rij.

John Bayley heeft de meeste bladzijden nodig, 633 pagina’s verdeeld over twee titels: Eligie voor Iris en Iris en haar wereld. Zij kenden elkaar dan ook 45 jaar, hun gezamenlijke levensperiode begon in 1954 en eindigde met haar dood in 1999. Iris Murdoch schreef 27 romans (waarvan 24 vertaald), was wereldberoemd en werd geridderd. Haar man John Bayley schreef zes romans, verschillende literaire studies en de twee genoemde titels over zijn echtgenote.  In die boeken werkt hij de veronderstelling uit waarmee Leo Tolstoj de roman Anna Karenina opent: Het geluk van de een lijkt op dat van de ander, maar het ongeluk heeft zijn eigen, bijzondere karakter. Zijn ongeluk is haar ziekte van Alzheimer, haar onstuitbaar toenemende dementie die van de intelligente, veelgevraagde auteur een angstige en verstarde geestloze maakt. Net als Lilian Blom en Kristien Hemmerechts spiegelt John Bayley de narigheid van het vertelde heden met de mooie momenten uit het verleden. Hun kennismaking en de eerste ontmoetingen in Oxford wisselen af met de ontdekking van de ziekte, het beloop van de kwaal en de fatale afloop. Alle herinneringen en belevenissen worden verrijkt met toepasselijke verwijzingen naar haar boeken, en ook naar oude en hedendaagse literatuur, zo aanstekelijk dat ik telkens de neiging moet onderdrukken om het lezen te onderbreken en de verwijzing naar Thomas Hardy, Homerus, Jane Austen, William Faulkner (om vier namen uit drie achtereenvolgende pagina’s te noemen) op te zoeken opdat ik de sensatie van zijn gedachtensprongen kan meebeleven. Liefdevol beschrijft hij het dagelijks gemodder met eten en aankleden en de kleine grapjes waarmee hij in de laatste jaren haar uit de doodlopende steegjes van haar geruïneerde brein bevrijdt.

In De tuinkamer voldoet Lilian Blom aan de opdracht die haar lief op de eerste bladzijde haar toewerpt: schrijf op wat ik had willen zeggen. Wie zou in zulke omstandigheden kunnen weigeren? Het gaat om de laatste levensperiode van de Haarlemse auteur Louis Ferron die een gecompliceerd verleden heeft bestreden met veel alcohol, ontelbare zelfgerolde sigaretten en een serie prachtige romans. Wanneer hij zijn laatste wens uit in de tuinkamer van hun huis, wacht hij behangen met slangen en hevels op zijn dood. Als het terminale stadium van zijn ziekte aanbreekt, rolt zijn laatste boek Niemandsbruid van de persen. Met griezelige nauwkeurigheid voorspelt die roman hoe en wanneer het afloopt met de schrijver.

Als Kristien Hemmerechts de pen neerlegt waarmee zij Taal zonder mij heeft geschreven, ligt de gebeurtenis die haar leven verandert precies een jaar achter haar. Herman de Coninck, gevierd dichter en hoofdredacteur van de befaamde literaire periodiek Nieuw Wereld Tijdschrift stierf  onverwacht ver buiten haar gezichtsveld in Lissabon, omringd door collega-auteurs op 22 mei 1997.  In het boek, waarvan onlangs de door Hemmerechts gelezen luisterversie uitkwam, heeft de schrijfster het werk van Herman de Coninck als uitgangspunt gekozen. Vanaf zijn eerste gedichten uit 1969 tot zijn laatste nagelaten regels leren wij de dichter kennen, van het auto-ongeluk waarbij zijn eerste vrouw het leven laat en hij achterblijft met een zoontje van anderhalf tot zijn jaren met Kristien Hemmerechts, de nachten doorgewerkt, zijn longen doorgerookt en de rest van zijn lichaam doorsopt met drank. De titel is een citaat uit het gedicht Enkelvoud uit de periode waarin hij zichzelf wegschrijft uit zijn poëzie. Overdag kijkend naar het lege bed noteert hij: ‘Leeg gedicht. Taal zonder mij. Betekenis.’ (bundel Vingerafdrukken, 1997).

Wie zijn geliefde door de dood verliest, koestert zijn of haar woorden een leven lang. Deze vier boeken bewaren niet alleen de woorden, maar geven ons opnieuw de schrijver terug als we opnieuw grijpen naar hun werk.

Noud Bles

John Bayley: Eligie voor Iris, (Uitgeverij De Bezige Bij,1999) geb. € 18,10 pocket € 7,50
John Bayley: Iris en haar wereld, (Uitgeverij De Bezige Bij, 2000) geb. € 18,10
Van Iris Murdoch zijn Engelstalige uitgaven in de boekhandel verkrijgbaar. Voor Nederlandse vertalingen is het antiquariaat de enige weg. Wie voor het eerst de tanden zet in haar oeuvre is De zee, de zee waarmee zij in 1978 de Bookerprijs won een goede keus.

Lilian Blom: De tuinkamer, (Uitgeverij De Bezige Bij, 2007), geb. € 16,90
Louis Ferron: Niemandsbruid (Uitgeverij De Bezige Bij, 2006), paperback € 18,50
Mooie Ferron-keuzes zijn: de Duitse triologie Gekkenschemer, De Walsenkoning, De keisnijder van Fichtenwald, (Uitgeverij De Bezige Bij, 2002), geb. € 40,- en de Haarlemse triologie De walsenkoning, Een aap in de wolken, Viva Suburbia, (Uitgeverij De Bezige Bij, 2006), geb. € 24,90.ijder van
Kristien Hemmerechts: Taal zonder mij, (Uitgeverij Atlas, 1998), geb. € 15,-; als luisterboek € 14,95
Herman de Coninck: De gedichten, verzamelbundel (Uitgeverij De Arbeiderspers, 2000), paperback € 22,75