Van Boeken Bezeten 70

Bert Vanheste, Jaan Kross, Åsne Seierstad en Gerbrand Bakker: over boeken, boekbesprekingen en boekhandelaren

Hoe lees je het boek van iemand met wie je bevriend was, die onlangs overleed en zijn laatste, steeds smartelijker wordende maanden van zijn ziekte als onderwerp koos van zijn laatste roman? Het boek is de roman Levertranen van Bert Vanheste, verschenen in oktober 2007. Op de eerste bladzijde verneemt hoofdpersoon Joris Lammerant, alter ego van de schrijver, de diagnose leverkanker in gevorderd stadium, de gemiddelde overlevingsduur bedraagt negen maanden. Op dat moment waren Bert Vanheste en ik lid van een groepje dat discussieerde over het plaatsen van literaire bakens in Nijmegen als onderdeel van de viering Nijmegen 2000 jaar stad. Nadat het slechte nieuws bekend was geworden, maakte ik met Bert wandelingen en fietstochten om te praten over zijn ziekte en de gevolgen daarvan, maar vooral over andere onderwerpen die ons bezighielden. Over literatuur, over het schrijven, over andere kunsten, over Nederland en Vlaanderen, en over de tijd. In Levertranen maakt Joris Lammerant de balans op van zijn leven dat in de Westhoek in Vlaanderen voor de Tweede Wereldoorlog begint en bijna 70 jaar later in Nijmegen eindigt. Op beide zijden van de balans winsten en verliezen, verworvenheden en teleurstellingen. Ook open eindes. De hoofdpersoon weet dat hij de verschijning van het boek niet zal meemaken, en het literaire baken met de door hem voorgestelde tekst van Louis Paul Boon zal hij niet aan de muur van het Arsenaal bevestigd zien. Op de dag van de verschijning van de roman werd het baken onthuld, negen maanden na zijn dood. Elsbeth Etty schreef in een artikel over de literaire kritiek in de NRC van 9 november 2007: het boek van een vriend kun je niet bespreken. Ze heeft gelijk, ik doe het niet. Erover schrijven mag, het oordeel is aan de lezers.

Op de laatste donderdag van 2007 overleed Jaan Kross, een relatief onbekende auteur uit Estland. Zijn in het Nederlands vertaalde romans werden positief besproken en bitter weinig verkocht. Ik las De gek van de tsaar, Het vertrek van Professor Martens en De kring van Mesmer en raakte onder de indruk van zijn vermogen om de belevenissen van gewone en buitengewone mensen te plaatsen in het decor van beslissende en vooral dramatische historische veranderingen. Estland hoort tot de landen die in het dobbelspel van de geschiedenis achtereenvolgens in de handen geraakten van de Russische tsaren, Hitler en Stalin. Jaan Kross beschrijft het lot en het noodlot van zijn personages in boeken die bij ons niet de aandacht kregen die zij verdienden. Zijn dood bespoedigt de verschijning van een nieuwe vertaling, de roman Luchtfietsen komt nog deze maand uit. En De gek van de tsaar wordt voor de zomer herdrukt. Mis dit keer deze bijzondere boeken niet.

Boekhandelaren zijn zowel benijdenswaardige als niet te benijden mensen. Zij komen als eersten in aanraking met nieuw verschenen boeken, zij beslissen of en zo ja hoeveel exemplaren er in hun winkels aan de lezers getoond worden en zij beïnvloeden door hun meningen en uitstallingen de kopers in hun beslissingen. En ze blijven zitten met de winkeldochters waar onze keuze niet op valt. Hoe riskant hun bestaan ook, een wonder van evenwicht en rust is hun leven ten opzichte van collega’s in andere landen. Tijdens de Kerst las ik De boekhandelaar van Kaboel, het relaas van de Noorse journaliste Åsne Seierstadt die een jaar doorbracht in het familiehuis van Soeltan Khan, boekhandelaar in de Afghaanse hoofdstad. Zijn zakelijke risico’s zijn onvergelijkbaar met die van bijvoorbeeld Riny Polman. In normale omstandigheden valt Soeltans bedrijfsrisico niet te onderschatten in een bevolking waar driekwart van de mensen niet kan lezen. Laat staan als zijn handelswaar speelbal wordt van extreme machten. Eerst, vertelt de boekhandelaar van Kaboel, verbrandden de Russen de boeken in mijn winkel, daarna plunderden de moedjahedien wat er overgebleven was en nadat ik mijn voorraden weer had aangevuld, slingerde de Talibaanse religieuze politie alle boeken met afbeeldingen van mensen of dieren op de brandstapel bij de rotonde in de stad. Toch blijft hij iemand die kansen ziet en naar Pakistan reist om zijn boeken en ansichtkaarten te laten drukken die hij grif verkoopt aan de buitenlandse troepen die de hoofdstad overstromen. Ook is Soeltan Khan de familievader over een omvangrijk gezin waar vrouwen en meisjes even weinig te zeggen hebben als Riny Polman in haar boekhandel veel te vertellen heeft. Leerzaam en boeiend voor mannen en vrouwen in ons land dat opnieuw troepen stuurt en wij ons afvragen: met welk doel?

Als laatste roman in 2007 las ik Boven is het stil van debutant Gerbrand Bakker. Dit boek is de volmaakte tegenhanger van de grotestadsroman die zolang onze letteren domineerde. Het boek is kaal en schraal geschreven, bevat meer natuur dan psychologie en minder handelingen dan op één bladzijde Harry Potter. Ik verkies zes vervolgdelen Gerbrand Bakker boven de octologie van J.K. Rowling. Geen kunst, ik ben geen boekhandelaar.

Noud Bles

Bert Vanheste: Levertranen, Uitgeverij Porta, € 18,95.
Jaan Kross: Luchtfietsen, Uitgeverij Prometheus, € 35,-.
De romans De gek van de tsaar, Het vertrek van Professor Martens en De kring van Mesmer zijn op dit moment alleen antiquarisch verkrijgbaar.
Åsne Seierstadt: De boekhandelaar van Kaboel, Uitgeverij De Geus, gebonden € 20,-, pocket € 5,99.
Gerbrand Bakker: Boven is het stil, Uitgeverij Cossee, € 18,90